Πέλλα

Δεν είναι γνωστή η προέλευση του ονόματος της πόλης, καθώς πέρα από αβάσιμες μυθολογικές παρετυμολογήσεις, μπορεί κανείς να το αποδώσει είτε από το επίθετο πελλός, δηλαδή σκουρόχρωμος (βλ. επίθετο πελιδνός), από το χρώμα του εδάφους των προσχώσεων, είτε από την αναφορά του Ησύχιου ότι στη μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής καλούν πέλλας τους λίθους, επειδή κτίστηκε σε θέση με υπέδαφος βραχώδες, στους νότιους πρόποδες τριών λόφων.
Στα κλασικά χρόνια η πόλη ήταν παραθαλάσσια, καθώς μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, ο πρώτος αρχαίος συγγραφέας που την αναφέρει, στην εξιστόρηση της περσικής εισβολής στην Ελλάδα το 480 π.Χ. Μερικές δεκαετίες μετά τους περσικούς πολέμους, στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ., ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Αρχέλαος, μεταφέρει την έδρα του από τις Αιγές (τη σημερινή Βεργίνα) στην Πέλλα. Η στρατηγική της θέση ήταν περισσότερο ταιριαστή στις νέες επιδιώξεις των Μακεδόνων, αφού εκτός από λιμάνι ήταν και ένας συγκοινωνιακός κόμβος προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, προς τα οποία έμελλε να επεκταθεί το βασίλειο. Ήταν το σημείο εκκίνησης της προς Βορρά διαδρομής για τα Βαλκάνια, μέσω της κοιλάδας του Αξιού, επάνω στη διαδρομή που από το Βόσπορο καταλήγει στην Αδριατική, ενώ προς το Νότο η παραθαλάσσια οδός οδηγούσε προς τη Θεσσαλία και τη νότια Ελλάδα. Ήδη το 380 π.Χ. ο Ξενοφών την αποκαλούσε «μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων», ενώ έφτασε στη μεγαλύτερη έκταση και ακμή της κατά τα χρόνια του Αλέξανδρου Γ΄ και εξής. Παρέμεινε πρωτεύουσα των Μακεδόνων μέχρι την υποταγή τους στους Ρωμαίους το 168 π.Χ. και συνέχισε να ακμάζει πληθυσμιακά και εμπορικά μέχρι τη βίαιη καταστροφή της, πιθανώς από σεισμό, κοντά στα 90 π.Χ. Στο εξής μέρος του πληθυσμού συνέχισε να κατοικεί στο νότιο τμήμα της παλιάς πόλης, αλλά το 30 π.Χ. ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Αύγουστο η ρωμαϊκή αποικία της Πέλλας (στην οποία λειτουργούσε και σταθμός της Εγνατίας οδού), 1,5 χλμ. δυτικά της ελληνιστικής πόλης.