Ευρύτερη Πέλλα
Στην περιοχή μεταξύ των ποταμών Αξιού και Λουδία, τη Βοττιαία των ιστορικών χρόνων, υπήρξαν, όπως αποδεικνύεται με τις ανασκαφές, αρκετοί οικισμοί προϊστορικών χρόνων (Αξός, Αμπελιές, Αραβησσός, Αγροσυκιά, Γιαννιτσά, Δαμιανό, Δυτικό, Μάνδαλο, Ραχώνα).
Κάποιοι από τους οικισμούς αυτούς αναπτύχθηκαν σε ισχυρές κώμες και μετά την επιλογή της Πέλλας ως νέας πρωτεύουσας της Μακεδονίας, περίπου το 400 π.Χ.
Ο νεολιθικός οικισμός των Γιαννιτσών (6.500-3.300 π.Χ.), που εντοπίζεται στην περιοχή της «Παλιάς Αγοράς», είναι από τους σημαντικότερους του βορειοελλαδικού χώρου.
Με μεταγενέστερη φάση αυτής της εγκατάστασης σχετίζεται το νεκροταφείο εποχής σιδήρου (τέλος 7ου-6ος αι. π.Χ.) που αποκαλύφθηκε δυτικότερα με τάφους πλούσια κτερισμένους.
Ο οικισμός της Αγροσυκιάς στο λόφο «Πελίτι», που βρίσκεται 8 χλμ. βόρεια της Πέλλας, κατοικείται από τη Νεότερη Νεολιθική Περίοδο έως και τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Η κατασκευή του παλαιοχριστιανικού τείχους σχετίζεται με την επιδρομή των Γότθων το 378 π.Χ. Το 1998, ανατολικά του αρχαίου οικισμού, ερευνήθηκε τύμβος του τέλους 4ου αι. π.Χ., με δίδυμο κιβωτιόσχημο τάφο στο εσωτερικό του. Στον ένα από τους δύο τάφους βρέθηκε ένα χρυσό στεφάνι μυρτιάς, ένδειξη της υψηλής κοινωνικής θέσης του νεκρού. Άλλος ένας σημαντικός οικισμός υπάρχει στα νότια της Αραβησσού, που ταυτίζεται με τη γνωστή από τις ιστορικές πηγές αρχαία πόλη Κύρρο. Εκτός από τα προϊστορικά κατάλοιπα, σε καλή κατάσταση σώζεται και παλαιοχριστιανικό τείχος. Επιπλέον, από νεκροταφείο της τελικής νεολιθικής περιόδου (4.500-3.300 π.Χ.) στην Αραβησσό προέρχεται ένα εύρημα ιδιαίτερης σπουδαιότητας. Πρόκειται για χρυσά, δακτυλιόσχημα περίαπτα και ταινιωτά ελάσματα που αποδεικνύουν ότι, ήδη κατά την μακρινή αυτή εποχή, οι άνθρωποι κατείχαν την απαραίτητη τεχνογνωσία για την κατασκευή κοσμημάτων από χρυσό.
Ο αρχαίος οικισμός του Πενταπλατάνου βρίσκεται στα δυτικά του σημερινού χωριού και ήκμασε από τα κλασικά έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Με τις ανασκαφές βρέθηκαν τμήματα οικιών των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων με πλούσια ευρήματα, λαξευτοί τάφοι και λουτρό των ρωμαϊκών χρόνων.
Στη Ραχώνα τέλος αποκαλύφθηκαν δύο τύμβοι του τέλους 4ου και 3ου αι. π.Χ., οι οποίοι κάλυπταν δύο κιβωτιόσχημους τάφους και μονοθάλαμο μακεδονικό τάφο με δωρική πρόσοψη αντίστοιχα. Στον μονοθάλαμο τάφο, τα τοιχώματα του οποίου ήταν επιχρισμένα με κονιάματα, είχαν ενταφιαστεί ένα ανδρόγυνο και η μικρή τους κόρη.
